په اقتصادي علومو کې د ۲۰۲۴ کال نوبل جایزه ډارون عجم اوغلو، سیمون جانسن، او جیمز ای رابینسن ته د هغوی د مخکښو څيړنو له کبله ورکړل شوه. چې د دوی څيړنې د ادارو يا بنسټونو د جوړښت او د هغو د اقتصادي هوساينې پر اغيزو بحث کوي.

دغه څېړنې د قوانینو، مقرراتو، او سازمانونو په ګډون د ادارو په رول ټینګار کوي، چې د اقتصادي پایلو په ټاکلو کې مهم رول لوبوي. دوی څرګندوي چې ټول‌ شموله ادارې وده او هوساینه رامنځته کوي، په داسې حال کې چې انحصاري ادارې د بې‌ وزلۍ او وروسته پاتې والي لامل ګرځي.

د دوی د څېړنې مهمه برخه تاریخي تحلیل دی، چې ښيي څنګه بېلابېل اداري جوړښتونه د هېوادونو اقتصادي لارې ټاکي. دوی په خپل اغيزناک کتاب "ولې ملتونه ماتيږي" کې ددې نظريې پراخه توضیحات وړاندې کوي چې د ادارو کیفیت د دې لامل ګرځي چې ولې ځینې هېوادونه بریالي او ځينې نور له ستونزو سره مخ دي. د دوی تجربوي څېړنې د ادارو د کیفیت او اقتصادي فعالیت ترمنځ قوي اړیکه څرګندوي او د پراختیا په پایلو کې د حکومتولۍ پر اهمیت ټینګار کوي.

د افغانستان په څېر هېوادونو لپاره، د دوی څېړنې ارزښتمنې زده‌کړې وړاندې کوي. لومړی، د ټول‌ شموله سیاسي او اقتصادي ادارو پیاوړي کول کولای شي د پراخ ګډون او د فساد د کمېدو لپاره لار هواره کړي، چې د يو ښه اقتصادي پرمختګ لپاره اړین دي. سربېره پر دې، د افغانستان تاریخي او کلتوري شالید ته په کتو سره د اصلاحاتو پر تطبيق باندې کار کول کولای شي د ګټورې حکومتولۍ لپاره لاره هواره کړي.

د آجم‌ اوغلو، جانسن، او رابنسن څېړنې د افغانستان لپاره ډېر اهمیت لري. د ټول‌ شموله ادارو پر اهمیت د دوی ټینګار د دې اړتیا سره سمون لري چې افغانستان باید د شفافیت او حساب ورکونې د پیاوړتیا لپاره حکومتي چوکاټ جوړ کړي. د انحصاري ادارو په ماتولو سره، هېواد کولای شي داسې چاپېریال رامنځته کړي چېرې چې اقتصادي فرصتونه ټولو ته د لاسرسي وړ وي او ټولنیزه همغږي او ثبات رامنځته شي. سربیره پردې، د دوی موندنې د بشري پانګې او محلي ظرفیتونو پر پیاوړي کولو د پانګونې پر اړتیا ټینګار کوي، چې د نوښت او اقتصادي مقاومت د پیاوړتیا لپاره اړین دي.

افغانستان باید د اقتصادي ستونزو حل ته لومړیتوب ورکړي او هغه انحصاري ادارې له منځه یوسي چې پر ځواک او منابعو متمرکزې دي او د نابرابرۍ او رکود سبب ګرځي. د داسې سیاستونو پلي کول چې د منابعو عادلانه وېش وهڅوي، کولای شي د اقتصادي ثبات او ودې لپاره لار هواره کړي. د بشري پانګې په ځانګړي توګه د زده‌ کړو او مهارتونو د پراختیا له لارې پانګونه کول، د تولید او نوښت لوړولو لپاره اساسي اهميت لري. په پای کې، د اوږدمهاله اداري اصلاحاتو لپاره ژمنتیا چې اقتصادي حکومتولۍ پیاوړي کوي، د باثباته چاپېریال رامنځته کولو او د پایدارې اقتصادي پراختیا لپاره حیاتي ارزښت لري.